Bilo da dišemo sve gori vazduh ili samo toga postajemo svjesniji zahvaljujući popularnim aplikacijama, a posebno aktivističkim kampanjama, pritisak javnosti ostaje ključan za unapređivanje sistema mjerenja i ostvarivanje prava na obavještenost o nivou zagađenja.
Prije samo deset godina, podacima o zagađenosti vazduha su se na Zapadnom Balkanu bavili naučnici i službe javnih ustanova za zaštitu zdravlja. Mi ostali smo tek naslućivali da li gledamo u običnu maglu ili oblak smoga i sitne prašine. Žalili su se uglavnom oni s hroničnim oboljenjima pluća i stanovnici i stanovnice poznatih industrijskih i rudarskih centara. I to zato što su često zaista mogli da vide i omirišu zagađenje i primjete naslage čađi na vozilima i biljkama u bašti.
U međuvremenu su počele da se grade stanice za praćenje zagađenja, ali podaci nisu odmah postajali javno dostupni i razumljivi. Danas se na pojedinim televizijskim programima može vidjeti semafor s indeksom kvaliteta vazduha i to tek za glavne i veće gradove. Rijetko i na javnim mestima.
Najsofisticiranijim mjernim stanicama na Zapadnom Balkanu upravljaju ministarstva zadužena za životnu sredinu i ustanove pod njihovim okriljem. Kategorije ukupnog stepena zagađenosti se pojednostavljeno prikazuju bojama. Njih je pet ili šest, u zavisnosti od metodologije.
Kategoriju u kojoj je ukupni pokazatelj određuje najdominantnija zagađujuća materija. Na primjer, ukoliko je prisutnost sumpor-dioksida toliko opasna po zdravlje da spada u ljubičastu kategoriju, objedinjeni pokazatelj će biti u ljubičastom čak i kada su sve ostale supstance u zelenom.
Poslednjih godina sve više građana i građanki kupuje lične, jednostavne uređaje za mjerenje zagađenosti. Popularni su i kućni prečišćivači vazduha. Oni takođe obično prikazuju prisutnost štetnih materija.
Zakonska obaveza
Vlada i lokalne samouprave su po zakonu dužne da prate zagađenost, obavještavaju stanovništvo o rezultatima i prave planove i primjenjuju mjere za poboljšanje kada se premaše dozvoljene granice. I pored znatnih pomaka od početka uspostavljanja mreže mjernih stanica za kvalitet vazduha i sistema za informisanje javnosti u zemljama regiona, kvalitet i količina podataka nisu na zadovoljavajućem nivou, a zvanični rezultati moraju biti mnogo dostupniji i jasniji.
Kad ne bi bilo popularnih sajtova i mobilnih aplikacija na kojima u realnom vremenu možemo da pratimo podatke sa skoro svih stanica po svijetu, stanovnici mnogih gradova bi morali da se oslone na veb stranice lokalnih ustanova. Tu informacije još uvek često kasne i nisu prikazane na način da se lako razumiju.
Dalje, brojna područja, čak i urbana, još nijesu pokrivena stanicama za monitoring ili se ne mjere svi relevantni zagađivači. U najvećem mraku su stanovnici rjeđe naseljenih oblasti i ljudi koji nemaju pristupa internetu. Ukoliko bi bili obavještavani kada spoljno iliti ambijentalno zagađenje dostigne opasni nivo, mogli bi da, u skladu sa preporukama za takve situacije, ograniče boravak napolju i drže prozore zatvorenima dok najgore ne prođe.
Građani imaju pravo da znaju kolika je zagađenost vazduha i da budu obavješteni o svakoj promjeni. Lokalne i državne institucije moraju pravovremeno da ih obavještavaju isto kao kad se desi da se pogorša kvalitet vode u vodovodu, poraste koncentracija alergena u vazduhu ili količina sunčevog ultraljubičastog zračenja.
Možemo povući još jednu paralelu: s najavama vremenskih nepogoda ili isključenja struje. Na koncentraciju zagađivača u vazduhu utiču i meteorološki uslovi, ali nadležne ustanove na Zapadnom Balkanu još ne objavljuju takve prognoze.
Rupe u sistemu
Po nalazima Evropske komisije[1], najslabije stojimo sa podacima o prisustvu praškaste materije iz kategorije PM 2,5 (onih čiji je prečnik do 2,5 mikrometara), jer ih mnoge stanice ne mjere ili ih mjere s prekidima. To je jedan od najopasnijih zagađivača, najsitnija, nevidljiva prašina što prodire u tijelo čak i kroz kožu.
Nedostaje hemijska analiza pomoću kojih bi se odredio izvor i količina sekundarnih čestica u vazduhu. Naime, stanice za mjerenje ne mogu da odrede porijeklo PM čestica, a neke od njih nisu dospjele u atmosferu direktno iz sagorijevanja, već se formiraju hemijskim reakcijama od druge vrste zagađujućih materija.
Institucije zadužene za mjerenje nemaju dovoljno finansijskih i ljudskih resursa, navodi Svetska banka u izveštajima za Sjevernu Makedoniju[2], Bosnu i Hercegovinu[3] i Kosovo[4].
Validnost podataka u nacionalnim i izveštajima poslatim Evropskoj agenciji za životnu sredinu (EEA) varira od mjesta do mjesta i od zemlje do zemlje. Rezultati mjerenja svakog sata su glavni kriterijum. Po evropskom standardu je potrebno da bude dostupno 90 odsto podataka godišnje, mada u obračun ulaze i mjerne stanice sa barem 75 procenata.
Evropska komisija navodi da je broj stanica sa kojih se podaci dostavljaju agenciji ograničen. Najviše takvih ima Sjeverna Makedonija.
Za kvalitet podataka neophodno je redovno održavanje uređaja iz državne mreže, a ono je skupo. Najveća sredstva je pritom potrebno odvojiti za automatsko mjerenje nivoa PM čestica. Spori postupci nabavke mogu da izazovu prekide od više mjeseci[5][6].
Većina zemalja regiona nema precizan popis izvora i količine emisija zagađujućih materija[7].
Politička volja
Za donošenje odluka o mjerama za poboljšanje kvaliteta vazduha neophodno je detaljno praćenje situacije uz zvanične izveštaje s objedinjenim podacima. Zdravstvene ustanove ne mogu da prate i proučavaju uticaj zagađenosti vazduha ukoliko nema stalnog mjerenja.
Skoro sva odgovornost za sisteme mjerenja zagađenosti i obavještavanja javnosti leži na vladama država regiona. Za prevazilaženje gorenavedenih izazova potrebna su velika ulaganja, ali dosta posla može da se riješi i samo uz političku volju – centralne vlasti imaju moć i kapacitet da unaprijede saradnju i koordinaciju sa nižim nivoima uprave i omoguće razmjenu informacija. Njihovo je i da bolje organizuju održavanje stanica i uključe više njih u evropski sistem.
Bilo da zagađenost vazduha na nekim mjestima raste ili smo nje samo postali svjesniji usled veće dostupnosti podataka, ovde leži još jedan značajan faktor za političku volju. To je pritisak javnosti. Očigledno je da građani i organizacije za zaštitu životne sredine moraju da traže da se omogući ostvarivanje prava na informisanje o onome što dišemo.
Moć udruživanja
Pritisku na institucije je doprinos već dala popularnost veb stranica i mobilnih aplikacija za praćenje zagađenosti vazduha koje daju objedinjen i jednostavan pristup informacijama iz gradova i država i cijelog regiona. Njihov dalji razvoj, uz omogućavanje pristupa istorijskim podacima i njihovom poređenju, dalje će mobilisati stanovništvo i podizati svijest o ovom gorućem pitanju.
U poslednje vreme građani preko tih aplikacija umrežavaju podatke sa svojih, kućnih mjerača zagađenosti vazduha. Oni nisu precizni kao prave stanice, ali u kombinaciji sa meteorološkim podacima mogu pomoći za prognoziranje zagađenosti. Prenošenje informacija sa ličnih uređaja na aplikacije je korisno i za ljude od kojih su zvanični mjerači još daleko.
Jedan od glavnih zadataka je izrada kataloga-inventara izvora, vrste i količine zagađujućih materija, kako bi se videli udjeli pojedinih ljudskih aktivnosti u zagađivanju vazduha. U tome ozbiljnu ulogu imaju lokalne samouprave. Naime, informacije će biti potpune isključivo ukoliko se popišu i kotlovi po domaćinstvima i vrsta goriva koju koriste. Kad smo kod opština i gradova, oni mogu da daju doprinos postavljanjem semafora s informacijama o zagađenosti vazduha na javnim mjestima.
Albanija, Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Kosovo, Severna Makedonija i Srbija su u novembru prošle godine potpisivanjem Sofijske deklaracije prihvatili Zelenu agendu za Zapadni Balkan. Ona utvrđuje obaveze država regiona da poboljšaju mjerenje i izvještavanje i otvara put ka sredstvima za finansiranje iz Evropske unije.
Konačno, kvalitetno obavještavanje moguće je samo uz učešće medija – javnih i privatnih, redakcija na lokalu i onih sa nacionalnom i regionalnom pokrivenošću. Za portale, radio-stanice i televizije nije teško da nađu mjesta za čovečuljka što se pojavljuje u nekoliko boja i koji nam ukazuje na kvalitet vazduha koji udišemo.
[1] European Commission: “JRC Science for Policy Report: Status of air pollutants and greenhouse gases in the Western Balkans”, 2020
https://publications.jrc.ec.europa.eu/repository/bitstream/JRC118679/air_qualityghg_western_balkans_online.pdf
[2] The World Bank: “Western Balkans Regional AQM – Northern Macedonia”, 2019 http://documents1.worldbank.org/curated/en/116521576516981237/pdf/Air-Quality-Management-in-North-Macedonia.pdf
[3] The World Bank: “Western Balkans Reqional AQM – Bosnia and Herzegovina”, 2019 http://documents1.worldbank.org/curated/en/117281576515111584/pdf/Air-Quality-Management-in-Bosnia-and-Herzegovina.pdf
[4] The World Bank: “Western Balkans Regional AQM – Kosovo”, 2019
https://openknowledge.worldbank.org/bitstream/handle/10986/33041/Air-Pollution-Management-in-Kosovo.pdf?sequence=1&isAllowed=y#page=64&zoom=100,92,813
[5] Institut za javno zdravlje Srbije “Milan Jovanović Batut”: “Zagađenost urbanog vazduha na teritoriji Republike Srbije merena u mreži institucija javnog zdravlja u 2019. Godini”, 2020
http://www.batut.org.rs/download/izvestaji/higijena/GodisnjiIzvestajVazduh%202019.pdf
[6] Godišnji izvještaj o kvalitetu zraka u Federaciji Bosne i Hercegovine za 2019. godinu (2020) http://www.fhmzbih.gov.ba/latinica/ZRAK/izvjestaji.php
[7] European Commission: “JRC Science for Policy Report: Status of air pollutants and greenhouse gases in the Western Balkans”, 2020
https://publications.jrc.ec.europa.eu/repository/bitstream/JRC118679/air_qualityghg_western_balkans_online.pdf
